انواع بیماری های گندم را بهتر بشناسید: راه‌های شناسایی و درمان

بیماری‌های گندم، این غله حیاتی و پایه‌ای در تغذیه جهانی، انواع مختلفی دارد. گیاه گندم همواره در معرض انواع بیماری‌های قارچی، نماتدی یا کرم‌های لوله‌ای (Roundworms) و ویروسی است که می‌توانند خسارت‌های سنگینی به محصول وارد کنند.

شناخت دقیق این بیماری‌ها، علائم و روش‌های کنترل آن‌ها و توجه به اهمیت کود دهی گندم، کلید حفظ کیفیت و افزایش تولید این گیاه است. در این مقاله با مهم‌ترین بیماری‌های گندم، راه‌های شناسایی و درمان آن‌ها آشنا می‌شوید.

قارچ گندم چیست؟

به گروهی از عوامل بیماری‌زای قارچی، قارچ گندم گفته می‌شود که به گیاه گندم حمله می‌کند و باعث بروز بیماری‌های مختلفی در برگ، ساقه، خوشه یا ریشه گندم می‌شوند. این بیماری‌ها اغلب رشد، عملکرد و کیفیت نهایی محصول را کاهش می‌دهند.

جدول مهم‌ترین قارچ‌های بیماری‌زای گندم

 1. زنگ‌زدگی: تهدیدی بزرگ برای گندم

در این بخش به بررسی انواع زنگ‌ها می‌پردازیم که تهدیدی جدی برای گیاه گندم به شمار می‌روند.

زنگ سیاه (ساقه سیاه)

یکی از بیماری‌های مهم و پرضرر، زنگ سیاه است که پس از زنگ زرد، بیشترین اهمیت را در گندم ایرانی دارد. علائم اولیه به شکل تاول‌های باریک و طولی روی ساقه، برگ یا غلاف برگ ظاهر می‌شود.

پس از مدتی، تاول‌ها می‌ترکند و قارچ به رنگ قرمز آجری نمایان می‌شود که در اواخر فصل به رنگ سیاه تغییر می‌کند. عامل این بیماری قارچ Puccinia graminis است.

زنگ زرد (زنگ نواری یا خطی)

این بیماری خطرناک‌ترین زنگ گندم است و علاوه بر گندم، جو، یولاف و چاودار را هم آلوده می‌کند. خسارت آن می‌تواند در ارقام حساس تا ۹۰ درصد برسد. علائم در بهار به‌ صورت جوش یا تاول‌های زرد رنگ روی برگ‌های جوان ظاهر می‌شوند و عامل آن قارچ پوچینیا استری‌فورمیس (Puccinia striiformis) است.

زنگ قهوه‌ای (زنگ برگ یا زنگ نارنجی)

این زنگ در مناطق گرم و مرطوب شیوع بیشتری دارد و علائم آن به‌ صورت تاول‌های قهوه‌ای و نارنجی روی برگ‌ها بروز می‌کنند. دانه‌های آلوده ریز و چروکیده می‌شوند و خسارت می‌تواند تا ۹۰ درصد باشد. عامل آن قارچ پوچینیا ریکاندایت (Puccinia recondite) است.

۲. سیاهک‌ها: بیماری‌های اثرگذار روی بذر گیاه گندم

سیاهک‌ها یکی از بیماری‌های قارچی به شمار می‌روند که به دانه‌های گندم آسیب می‌رسانند. این بیماری به 2 شکل عمده ظاهر می‌شود: سیاهک آشکار و سیاهک پنهان. در ادامه به بررسی انواع رایج سیاهک‌ها در گیاه گندم می‌پردازیم.

سیاهک پا کوتاه

با نام علمی تیلتیا کنتروورسا (Tilletia controversa) شناخته می‌شود و کوتولگی بوته و کاهش رشد را به همراه دارد. این بیماری اغلب در مناطق سردسیر و گندم‌های زمستانه و زیر پوشش برف، شایع است.

سیاهک ناقص (سیاهک هندی یا کارنال بانت)

برخلاف سیاهک پنهان، فقط چند دانه از خوشه آلوده می‌شود و بذرهای آلوده می‌توانند جوانه بزنند. عامل این بیماری گندم، قارچ نیووسیا ایندیکا (Neovosia indica) است.

سیاهک ساقه و برگ

علائم آن خطوط سبزآبی روی برگ‌هاست که پس از شکافته‌شدن، گرده‌های سیاه از آن‌ها خارج می‌شود. این قارچ اوروسیتیس تریتی‌سی (Urocystis tritici) بقای خود را روی بذرها حفظ می‌کند.

سیاهک آشکار

خسارت این سیاهک از سیاهک پنهان کمتر است. خوشه‌های آلوده تبدیل به توده‌های سیاه‌رنگ می‌شوند. عامل ایجاد سیاهک آشکار در گیاه گندم، قارچ اوستیلاگو تریتیسی (Ustilago tritici) است.

سیاهک پنهان (سیاهک بدبو)

یکی از مخرب‌ترین بیماری‌های گندم به شمار می‌رود که باعث کاهش کیفیت نانوایی محصول و کاهش عملکرد تا حدود ۳۰ درصد می‌شود. اسپورهای آن بدبو و قابل اشتعال هستند و خطر آتش‌سوزی در زمان برداشت دارند. قارچ‌کش‌های کاربوکسین و تیرام برای ضدعفونی بذر مؤثر هستند.

پاخوره ریشه گندم

عامل آن قارچ Gaeumannomyces graminis است که ساقه‌ها را ضعیف و کوتاه می‌کند و باعث ریزش گیاه می‌شود.

3. فوزاریوم سنبله گندم

این بیماری گندم با نام‌های مختلفی مانند بلایت سنبله یا اسکب خوشه فوزاریوم هد بلایت (Fusarium Head Blight) شناخته می‌شود. فوزاریوم سنبله گندم، خوشه‌های نارس را سفید می‌کند. عامل این بیماری، گونه‌های مختلف قارچ Fusarium است.

4. سفیدک سطحی

بیماری سفیدک سطحی (Powdery Mildew of wheat) در مناطق مرطوب دیده می‌شود و به‌صورت لکه‌های سفید کوچک روی اندام‌های هوایی است. قارچ‌های ایجادکننده بیماری سفیدک سطحی گندم در دمای ۱۵ تا ۲۵ درجه و رطوبت بالا رشد می‌کنند.

5. سپتوریای برگ

بیماری سپتوریای برگ (Septoria Tritici Blotch) در گیاه گندم، به‌صورت لکه‌های قهوه‌ای مایل به قرمز و بعد خاکستری روی برگ‌ها ظاهر می‌شود. سپتوریای گندم می‌تواند سلامت برگ‌ها را به‌ شدت کاهش دهد.

6. سوختگی برگ جو (اسکالد)

بیماری سوختگی برگ جو (Barley Scald) در گیاه جو رایج است و باعث کاهش وزن دانه و تعداد دانه در خوشه می‌شود. لکه‌ها ابتدا به رنگ خاکستری و سپس با مرکز سفید و اطراف قهوه‌ای تیره هستند.

7. لکه نواری جو

این بیماری اغلب جوهای زمستانه را درگیر می‌کند و نخستین نشانه‌های آن در مرحله پایانی پنجه‌زنی، به شکل لکه‌های کوچک روی برگ‌ها ظاهر می‌شود.

با نزدیک شدن به پایان دوره رشد، نشانه‌های مشخص‌تری به شکل نوارهای زرد و قهوه‌ای، به‌صورت موازی در کنار هم، سطح برگ‌ها را می‌پوشانند. گیاهان آلوده به بیماری لکه نواری (Helminthosporium gramineum) معمولاً دچار کاهش رشد می‌شوند و احتمال تشکیل خوشه در آن‌ها به ‌شدت کاهش می‌یابد.

8. نماتد سیست (کیست)

نشانه‌های این بیماری را روی گیاهچه‌های جوان راحت‌تر از برگ‌های مسن می‌توان دید. وجود نماتد (نوعی کرم ریز در خاک) باعث می‌شود ریشه گیاه خوب رشد نکند. «کیست»، در حقیقت، همان نماتد ماده است که تغییر شکل داده؛ اول به ‌صورت سفید و براق مشاهده می‌شود، ولی به ‌تدریج به رنگ قهوه‌ای درمی‌آید.

گیاهچه‌های ضعیف ‌شده به خاطر کیست، بیشتر در معرض حمله قارچ‌هایی مثل قارچ رایزوکتنیا هستند که در خاک زندگی می‌کنند.

از بیماری‌های ویروسی مهم در گندم و جو هم می‌توان به بیماری موزاییک و کوتولگی اشاره کرد که باعث ضعیف شدن و کاهش رشد گیاه می‌شوند.

علت خشک شدن خوشه گندم

دلایل متعددی می‌توانند باعث خشک شدن خوشه‌های گندم شوند که مهم‌ترین آن‌ها موارد زیر هستند:

1. عفونت‌های قارچی: بیماری‌هایی مانند فوزاریوم سنبله که باعث سفید و خشک شدن خوشه‌ها می‌شوند، هم کیفیت محصول را کاهش می‌دهند و هم باعث کاهش عملکرد مزرعه می‌شوند

2. کمبود آب و تنش خشکی: در مراحل حساس رشد خوشه‌ها، به ‌ویژه هنگام گلدهی و دانه‌بندی، کمبود رطوبت می‌تواند به خشک شدن و ریزش آن‌ها منجر شود.

3. آفات و حشرات مضر: برخی آفات از جمله شته‌ها و کرم ساقه‌خوار با آسیب رساندن به خوشه‌ها، باعث خشک شدن آن‌ها می‌شوند.

4. شرایط نامساعد محیطی: دمای بسیار بالا، بادهای شدید و تغییرات ناگهانی دما می‌توانند گیاه را در فشار قرار دهند و باعث خشک شدن خوشه‌ها شوند.

5. نقص مواد مغذی: کمبود عناصر حیاتی مثل پتاسیم و روی، رشد مطلوب خوشه‌ها را مختل می‌کند و می‌تواند عامل خشک شدن آن‌ها باشد.

6. آلودگی‌های ویروسی و حمله نماتدها: این عوامل بیماری‌زا هم باعث تضعیف گیاه و درنتیجه خشک شدن خوشه‌ها می‌شوند.

برای جلوگیری از این مشکلات، استفاده از کودهای باکیفیت مانند سولفات پتاسیم، رعایت نکات فنی در کشاورزی و به‌ کارگیری سموم و قارچ‌کش‌های مناسب بسیار مؤثر است.

آفات گندم

انواع مختلفی از حشرات و آفات می‌توانند به مزارع گندم حمله ‌کنند و باعث کاهش کمیت و کیفیت محصول شوند. برخی از مهم‌ترین آفات گندم شامل موارد زیر می‌شوند:

1. سن گندم (Eurygaster integriceps)

مهم‌ترین آفت گندم در ایران و برخی کشورهای خاورمیانه است که از شیره دانه‌های گندم تغذیه می‌کند و باعث کاهش کیفیت آرد می‌شود. خسارت آن در مرحله شیری شدن دانه بسیار زیاد است.

2. شته‌ها (Aphids)

برخی از شته‌ها مانند شته روسی گندم (Diuraphis noxia) از شیره گیاه تغذیه می‌کنند و ناقل بیماری‌های ویروسی هستند. همچنین، باعث زرد شدن و پیچیدگی برگ‌ها می‌شوند.

3. زنبور ساقه‌خوار گندم (Cephus pygmaeus)

لاروهای آن داخل ساقه گندم رشد می‌کنند و باعث شکستگی و کاهش عملکرد محصول می‌شوند.

4. مگس مینوز برگ گندم

لاروهای آن در برگ گندم تونل ایجاد می‌کنند و سطح فتوسنتز گیاه را کاهش می‌دهند.

5. پروانه مینوز برگ (Agromyza spp)

باعث ایجاد دالان‌هایی در برگ می‌شود که فتوسنتز را کاهش می‌دهد.

6. ملخ‌ها (Locusts)

تغذیه گروهی دارند و در مدت کوتاهی سطح زیادی از مزارع را نابود می‌کنند.

7. سوسک‌های دانه‌خوار (مانند Tribolium spp)

بیشتر در انبارها فعالیت دارند و به دانه‌های ذخیره‌ شده گندم آسیب می‌زنند.

راهکارهای مؤثر در کنترل بیماری‌های گندم و جو

برای کنترل بیماری‌ها و درمان قارچ گندم باید از ترکیبی از روش‌های زراعی و شیمیایی استفاده کرد:

1. روش‌های زراعی

• استفاده از بذرهای سالم و عاری از آلودگی

• کشت ارقام مقاوم یا متناسب با منطقه

• رعایت تناوب کشت و جلوگیری از کشت مکرر گندم در یک زمین

• کشت در زمان مناسب و رعایت تاریخ کاشت

• مبارزه با علف‌های هرز مخصوصاً پنجه مرغی

• توجه به کیفیت خاک و شخم مناسب پیش از کشت

2. مبارزه شیمیایی

• برای کنترل زنگ‌ها و سفیدک پودری، استفاده از قارچ‌کش‌هایی مانند سایپروکونازول، پروپیکونازول، تبوکونازول و فلوتریافول توصیه می‌شود.

• در کنترل زنگ قهوه‌ای، قارچ‌کش‌های بوتریزول و تریادیمفون مؤثرند.

• برای مقابله با سیاهک‌ها، ضدعفونی بذر با قارچ‌کش‌هایی مانند کاربندازیم، کربوکسین تیرام، تبوکونازول و دیفنوکونازول ضروری است.

3. استفاده از کود مناسب و افزایش کیفیت خاک

برای حفظ سلامت مزارع و مقابله مؤثر با انواع بیماری‌ها، انتخاب کود پتاس بالا برای گندم و سموم باکیفیت و مطابق استانداردهای روز، اهمیت ویژه‌ای دارد.

شرکت صنعت پتاس آسیا با بیش از ده سال تجربه و تولید سالانه ۴۰ هزار تن سولفات پتاسیم با استانداردهای جهانی، آماده است تا شما را در مسیر افزایش بهره‌وری و سلامت محصولات کشاورزی یاری دهد.

با بهره‌مندی از مشاوره تخصصی و محصولات تضمین‌شده این شرکت، گام مهمی در جهت برداشت محصول سالم، مقاوم و با کیفیت بردارید. امروز تماس بگیرید و از راهکارهای نوین و متناسب با شرایط مزرعه خود بهره‌مند شوید؛ آینده کشاورزی پایدار با انتخاب‌های هوشمند آغاز می‌شود.

کلام آخر

شناخت انواع بیماری‌های گندم از زنگ‌ها و سیاهک‌ها گرفته تا بیماری‌های ریشه‌ای و قارچی، گام اول در حفاظت از محصولات و افزایش بهره‌وری کشاورزی است.

با رعایت اصول زراعی صحیح و استفاده به ‌موقع از قارچ‌کش‌ها و سموم مناسب می‌توان خسارات این بیماری‌ها را به حداقل رساند و محصولی سالم و با کیفیت برداشت کرد.

در نهایت، مشورت با کارشناسان کشاورزی و استفاده از محصولات استاندارد و توصیه‌شده، تضمین‌کننده سلامت مزرعه و سودآوری کشاورزان است.